چکیده: تالاب هورالعظیم یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های مرزی میان ایران و عراق است که از منظر زیست‌محیطی، اقتصادی، و حقوقی اهمیت بالایی دارد. با این حال، در دهه‌های اخیر، به دلیل کاهش حقابه ناشی از سدسازی‌ها و سوءمدیریت منابع آبی، این تالاب با چالش‌های جدی مواجه شده است. این مقاله با تأکید بر ابعاد حقوقی حفاظت از این تالاب، به بررسی نقش معاهدات بین‌المللی، دلایل حقوقی کاهش حقابه توسط عراق، و ضرورت تدوین یک دکترین مشترک برای مدیریت پایدار تالاب پرداخته است. همچنین پیشنهادهایی برای تقویت همکاری‌های دوجانبه و افزایش ضمانت اجرایی معاهدات ارائه می‌شود.
مقدمه: تالاب‌ها از مهم‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی جهان محسوب می‌شوند که نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی، کاهش تغییرات اقلیمی، و تأمین معیشت جوامع محلی ایفا می‌کنند. تالاب هورالعظیم، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های مرزی، اهمیت منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. این تالاب که در حوضه‌های دجله و فرات واقع شده است، علاوه بر اهمیت زیست‌محیطی، به عنوان یکی از منابع اصلی معیشتی ساکنان محلی شناخته می‌شود. با این حال، فعالیت‌های انسانی نظیر سدسازی در عراق و بهره‌برداری‌های غیرمسئولانه، موجب کاهش شدید آب این تالاب شده است. این مقاله تلاش می‌کند تا با رویکردی حقوقی به تحلیل وضعیت فعلی حفاظت از تالاب و ارائه راهکارهای مناسب بپردازد.
1- نقش معاهدات بین‌المللی در حفاظت از تالاب‌ها: تالاب هورالعظیم به دلیل قرارگیری در میان دو کشور ایران و عراق، تحت تأثیر معاهدات بین‌المللی مرتبط با تالاب‌ها و منابع آبی مشترک قرار دارد: کنوانسیون رامسر (1971): هر دو کشور ایران و عراق عضو این کنوانسیون هستند. این معاهده حفاظت و استفاده پایدار از تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی را الزامی کرده است. مثال: ماده 3 کنوانسیون، کشورهای عضو را به همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از تالاب‌های مرزی متعهد می‌کند. کنوانسیون آب‌های فرامرزی (1992): این کنوانسیون بر مدیریت پایدار منابع آبی مشترک تأکید دارد. تجارب موفق این کنوانسیون در اروپا (نظیر رودخانه دانوب) می‌تواند الگویی برای همکاری ایران و عراق باشد. کنوانسیون تنوع زیستی: حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی و گونه‌های در خطر انقراض را مدنظر قرار داده است. توافق‌نامه پاریس (2015): کاهش تغییرات اقلیمی به‌طور غیرمستقیم بر حفظ تالاب‌ها تاثیرگذار است.
2-دلایل کاهش حقابه تالاب توسط عراق: الف: سدسازی و توسعه زیرساخت‌های آبی؛ عراق با احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های دجله و فرات، بخشی از منابع آبی مشترک را مهار کرده است. این سدها با هدف تامین آب برای کشاورزی، تولید برق و مدیریت منابع آبی ساخته شده‌اند، اما به کاهش جریان آب ورودی به تالاب هورالعظیم انجامیده‌اند. ب: تغییر مسیر آبراهه‌هاعراق؛ در برخی موارد اقدام به تغییر مسیر طبیعی آبراهه‌ها کرده است تا آب را به مناطق دیگر هدایت کند. این تغییر مسیرها معمولاً برای افزایش دسترسی به منابع آب در مناطق خشک‌تر و کم‌آب عراق انجام می‌شود که به کاهش جریان آب به تالاب منجر شده است. پ: اولویت‌بندی داخلی عراق در تخصیص منابع آب؛ با توجه به افزایش جمعیت و نیازهای آبی در عراق، این کشور منابع آب خود را به اولویت‌های داخلی مانند کشاورزی، صنایع و تامین آب آشامیدنی اختصاص داده است. این سیاست، حقابه تالاب هورالعظیم را در اولویت پایین‌تری قرار داده است. ت: کمبود تعهدات بین‌المللی و نظارت ناکافی؛ اگرچه عراق عضو کنوانسیون‌هایی نظیر کنوانسیون رامسر است، اما نبود نظارت کافی بر اجرای این تعهدات و ضعف همکاری‌های دوجانبه بین ایران و عراق، کاهش حقابه تالاب را تشدید کرده است. ث: اختلافات سیاسی و دیپلماتیک؛ اختلافات سیاسی و نبود روابط پایدار و سازنده بین ایران و عراق بر سر مدیریت منابع آب مشترک، باعث کاهش جریان حقابه تالاب شده است. این موضوع به‌ویژه در نبود توافقات دوجانبه الزام‌آور مشهود است.
3-ضرورت تدوین دکترین مشترک برای مدیریت تالاب: تدوین یک دکترین مشترک میان ایران و عراق برای حفاظت از تالاب هورالعظیم ضروری است. این دکترین می‌تواند شامل موارد زیر باشد، الف: ایجاد نهاد نظارتی مشترک برای مدیریت منابع آب. ب:تعریف سهم مشخص حقابه برای هر کشور. ج:استفاده از تجارب موفق جهانی مانند مدیریت رودخانه نیل میان کشورهای آفریقایی
چالش‌ها و راهکارها: چالش‌های موجود در این مسئله میان دو کشور را می‌توان به سه بخش تقسیم نمود: الف: ضعف در اجرای تعهدات معاهدات بین‌المللی. ب: اختلافات سیاسی و عدم همکاری دوجانبه. پ: نبود ضمانت‌های حقوقی برای تأمین حقابه تالاب. ت: آلودگی زیست‌محیطی؛ بهره‌برداری‌های نفتی و تخلیه پساب‌های صنعتی از مهم‌ترین عوامل آلودگی تالاب هستند. اما راهکارهای موجود در این میان به چند دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از: الف: تقویت دیپلماسی آب میان ایران و عراق. ب: استفاده از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی نظیر UNEP برای میانجی‌گری. پ: تدوین توافق‌نامه‌ای براساس کنوانسیون رامسر و کنوانسیون آب‌های فرامرزی. ت:تقویت همکاری‌های بین‌المللی: تقویت همکاری‌های بین‌المللی و استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های محیط‌زیستی مانند می‌تواند به کاهش تنش‌ها و حفظ تالاب کمک کند. ت: توسعه توافقات حقوقی بین ایران و عراق؛ توسعه توافقات حقوقی جدید و انعطاف‌پذیر میان ایران و عراق در زمینه حفاظت از تالاب‌ها و تخصیص منابع آبی می‌تواند به کاهش تنش‌ها و حفظ این تالاب‌های مهم کمک کند.
نتیجه‌گیری: تالاب هورالعظیم یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است که نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی، تعدیل تغییرات اقلیمی، و معیشت جوامع محلی دارد. بااین‌حال، این تالاب در دهه‌های اخیر با تهدیدات جدی ناشی از کاهش حقابه، فعالیت‌های انسانی مخرب و ضعف در چارچوب‌های حقوقی و مدیریتی مواجه شده است. اختلافات میان ایران و عراق در زمینه مدیریت منابع آب، به‌ویژه در خصوص سدسازی‌ها و تغییر مسیر آبراهه‌ها، حفاظت از تالاب را با چالش مواجه کرده است. نبود یک چارچوب حقوقی روشن برای حل این اختلافات باعث تعمیق بحران شده است. همچنین اختلافات میان ایران و عراق در زمینه مدیریت منابع آب، به‌ویژه در خصوص سدسازی‌ها و تغییر مسیر آبراهه‌ها، حفاظت از تالاب را با چالش مواجه کرده است. نبود یک چارچوب حقوقی روشن برای حل این اختلافات باعث تعمیق بحران شده است. ایران و عراق باید با همکاری‌های دیپلماتیک، یک توافق‌نامه الزام‌آور برای حفاظت از تالاب و تضمین حقابه تدوین کنند که بر اساس اصول عدالت و پایداری زیست‌محیطی استوار باشد. حفاظت از تالاب هورالعظیم به‌عنوان میراثی زیست‌محیطی، نیازمند همکاری‌های حقوقی و بین‌المللی است. چالش‌های موجود، از جمله کاهش حقابه و آلودگی‌های زیست‌محیطی، تنها با رویکردی جامع و چندجانبه قابل حل هستند. ایجاد دکترین مشترک حقوقی و تقویت اجرای قوانین داخلی و بین‌المللی، می‌تواند ضامن حفظ این تالاب برای نسل‌های آینده باشد.
منابع: کنوانسیون رامسر، 1971 – کنوانسیون آب‌های فرامرزی، 1992 – کنوانسیون تنوع زیستی (CBD)، 1992 – سازمان حفاظت محیط زیست ایران، گزارش وضعیت تالاب‌های کشور، 1400 ـ سازمان ملل متحد، گزارش جهانی تالاب‌ها، 2020 ـ مرکز تحقیقات دانشگاه شهید چمران اهواز، بررسی اثرات کاهش حقابه تالاب هورالعظیم، 1398
Leave A Comment