در این مقاله به گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران از کیفیت اینترنت در ایران اشاره و درباره حق تضییع شده عموم مردم در این رابطه می‌پردازیم.
چکیده: در تاریخ ۱۴۰۲/۱۰/۲۵ دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران توسط کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شد که این گزارش تحلیلی، حاوی اطلاعاتی درباره اختلال، سرعت و محدودیت در اینترنت ایران است. اطلاعات عجیب و قابل تأملی که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم. این مراسم در اتاق بازرگانی صنایع و معادن تهران برگزار و در این مراسم حتی یک مقام دولتی هم حضور پیدا نکرد.

مقدمه: شرایط خلق شده در اینترنت ایران سبب از بین رفتن بسیاری از کسب و کار‌ها، کند شدن خدمات رسانی در قالب اینترنتی و هزینه سنگین برای خرید اینترنت و استفاده از فیلترشکن شده که این شرایط باعث بروز نارضایتی بین تمام اقشار جامعه شده است. جدای این مسائل، مشکلات در توسعه زیرساخت‌ها، سیاست‌گذاری‌ها، اقدامات مدیریتی و اینترنت ناامن برای کسب و کارها و عموم مردم باعث تشدید نارضایتی‌ها در جامعه شده است. هم‌چنین دلیل فیلترینگ بسیاری از مجموعه ها (سایت، اپلیکیشن و…) در ایران مشخص نیست و هیچ قصدی برای بازنگری در رابطه با فیلترینگ وجود ندارد و هیچگونه گفتگو و تعامل در این خصوص صورت نمی‌گیرد؛ البته در اینجا باید تاکید داشت که منظور از محدودیت: ۱-فیلترینگ ۲-قطعی کامل است. اگر طبق قانون چیزی فیلتر شده است باید علل آن هم مشخص شود و توضیح کامل و جامع برای عموم ارائه شود، اما نگاه امنیتی به تمام مسائل از جمله اینترنت باعث عدمِ پاسخگوئی و ارائه دلایل از سوی مسئولان آن می‌گردد.

1-3 اختلال:

اختلال به معنای از دست رفتن بخشی از اطلاعات در یک ارتباط اینترنتی و مهم‌ترین علتی است که موجب می‌گردد کاربران بدون آنکه متوجه چرائی آن شوند، تجربه بدی از اینترنت داشته باشند۱. اختلال به دو دسته تقسیم می‌گردد: ۱-مقطعی ۲-مستمر طبق گزارش انجمن که براساس سه منبع مستقل۲ بیان شده، ایران رتبه ۴۷ را در میان ۵۰ کشورِ منتخب در اختلالات اینترنت دارد. اختلال‌های مقطعی مربوط به شرکت ارتباطات زیرساخت، و اختلال‌های مستمر هم مربوط به شرکت ارتباطات زیرساخت و هم اداره کل امنیت شبکه است که هردو شرکت از زیر مجموعه‌های وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌باشند. اختلال‌های گسترده و مکررِ ماه‌های گذشته در ایران، وضعیت پایداری اینترنت را در شرایط بحرانی و نگران کننده قرار می‌دهد. زمانی که یک شرکت به تنهایی انحصارِ اینترنت کشور را در دست داشته باشد، دیگر نمی‌توان به اختلال‌های آن به چشم یک اختلالِ عادی نگاه کرد و مسئولین آن باید بیشتر از همیشه نسبت به حوادثی که بر اثر ضعف‌های طراحی، اجرا و نگهداری شبکه رخ می‌دهد، پاسخگو باشند۳. واکنش و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات در زمان بروز برخی از حوادثِ ما‌ه‌های گذشته گامی مثبت و رو به جلوست. اما انتظار می‌رود تا زمان رفع انحصار شرکت ارتباطات زیر ساخت، گزارش شفاف و اطلاع رسانی از اقدامات آن برای جلوگیری از تکرار مشکل به صورت فنی و دقیق منتشر و علت اصلی این اختلال‌ها تحلیل و معین شود۴. مسئول اختلال در ایران چه کسی است؟ بی شک پاسخ این سوال چالش برانگیز نخواهد بود. چرا که وزارت ارتباطات بیش از هر نهاد دیگری مسئول و پاسخگوی کیفیت اینترنت در ایران است و برای بهبود هرچه بیش‌تر وضعیت اینترنت باید تلاش و اقدام کند.

2-3 سرعت:

به معنای پهنای باند بالا و تاخیر پایین در بارگذاری یک وبسایت یا محتوای اینترنتی است؛ این شاخص یکی از پیشران‌های ظهور و فراگیری فناوری‌های جدید در اقتصاد دیجیتال است۵. در میان ۵۰ کشور مختلف در گزارش، ایران رتبه ۵۰ را سرعت اینترنت دارد. طبق ارزیابی های گوگل CrUX ، سرعت بارگزاری گوگل برای ایرانی ها در بازه زمانی ۵ ساله، ۳ برابر کندتر شده است؛ یعنی از سرعت ۲/۵ ثانیه در سال ۲۰۱۸ به ۶/۳۲۳ ثانیه در سال ۲۰۲۳ رسیده است۶. البته این آمار در کشور های توسعه یافته هم سیرِ نزولی داشته اما بسیار کم. برای مثال برای دانمارک ۱/۸۱۰ ثانیه در سال ۲۰۱۸ و در سال ۲۰۲۳ به سرعت ۲/۶۰۴ ثانیه رسیده، اما در ایران، رشد عجیب سه برابری داشته است. سرعت اینترنت را به سه موضوع مهم می توان تقسیم نمود: ۱- پهنای باند بین المللی۲- فناوری های نوین ۳- مدل اقتصادی۷.

3-3 محدودیت:

به معنای در دسترس نبودن دامنه ها و آی پی های اینترنتی و یکی از دلایل اصلی ناکارآمدی اینترنت در یک محدوده جغفرافیایی به دلیل فیلترینگِ داخلی یا تحریم‌های خارجی است۸. رتبه محدودیت اینترنت ایران در میان ۵۰ کشور منتخب ۴۹ است. با توجه به داده های شرکت (سرف شاک)، ایران، هند و پاکستان ۳ کشور اول از حیث بیش‌ترین قطعی و اختلال خود خواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ گرفتند. ایران با قطع (۱۴ مرتبه)، هند (۹ مرتبه) و پاکستان (۳ مرتبه) به ترتیب محدود‌ترین اینترنت های جهان در نیمه اول ۲۰۲۳ بودند. ایران، چین و ترکمنستان، صدرنشین محدودیت شبکه‌های اجتماعی هستند. شبکه های اجتماعی توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتس اپ و یوتوب در ایران فیلتر است. محدودیت اینترنت در ایران ۴ دسته تقسیم می شود: ۱- قطع کامل/کنترل شده اینترنت ۲- فیلترینگ ۳- تحریم ۴- مقررات داخلی۹ که در ادامه مختصر به هرکدام می‌پردازیم. قطع کامل یا کنترل شده اینترنت به رخدادهایی گفته می‌شود که با عاملیت دستوری، اینترنت کشور به صورت کامل یا مقطعی قطع می‌شود. باید به حوادث آبان ۹۸ یا شهریور ۱۴۰۱ اشاره کرد؛ که به نظر می‌رسد با دستور شورای امنیت کشور (شاک) انجام شده است. اساسا هیچ دلیل منطقی برای فیلترینگ تا به الان از سوی مسئولان مربوطه ارائه نشده است. برای مثال فیلترینگ بر روی گوگل پلی جدای آن که دلیل خاصی برایش ارائه نشده باعث بروز بسیاری از مشکلات از جمله استفاده از فیلترشکن برای دور زدن فیلترینگ که هم باعث از بین رفتن باتری تلفن های هوشمند می‌شود و هم از لحاظ امنیتی دستگاه را دچار مشکل می‌کند. هم چنین به روزرسانی خودکار اپلیکشین‌ها بر روی میلیون‌ها موبایل، تبلت و تلویزیون هوشمند متوقف شده است. امری که تجهیزات دیجیتال را به شدت ناامن و آسیب پذیر می‌کند. از باب تحریم هم نهاد ها و سازمان های بین المللی با تعریف چارچوب های ضد انسانی، قوانینی تدوین کرده‌اند که محدودیت های گسترده ای برای کاربران و کسب و کارهای ایرانی ایجاد می کند. مقررات داخلی، خود فیلتری یا محدودیت دسترسی به دامنه های داخلی: شاید عجیب‌تر از فیلتر کردن سایت های خارجی، فیلتر کردن سایت های داخلی برای کاربران خارج از کشور است. بسیاری از وبسایت های دولتی و بانک های ایران برای کاربران بین المللی در دسترس نیست ۱۰.

نتیجه گیری: همانطور که بیان داشتیم وضعیت اینترنت در ایران شرایط مطلوبی را طی نمی‌کند. چرا که ایران در تمام شاخص ها در بدترین وضعیت ممکن قرار می‌گیرد. آمار ها نشان از آن دارد که تمایل مسئولین، دولتمردان و حکومت در مبحث اینترنت، همانند کردن ایران با کشور چین می‌باشد و هیچگونه گفتگو و تعامل در این باره را نمی‌پذیرند. مسئله بعدی دیدگاه امنیتی نسبت به اینترنت می‌باشد. همین موضوع سبب آن می‌شود که به سوالات و دغدغه های عمومی و تخصصی پاسخ لازم داده نشود و نتیجه آن ایجاد تنش و درگیری میان جامعه و حکومت می‌شود. شرایط اینترنت در ایران خود خواسته است. یعنی وضعیت کنونی اینترنت خواسته خود مسئولان است و تلاش خاص و مستمری برای بهبود این وضعیت صورت نمی‌پذیرد. حق دسترسی آزاد به اینترنت در دنیای مدرن امروزی حرف اول را می‌زند. عدم دسترسی به اینترنت آزاد انواع و اقسام مشکلات و تنش ها را به وجود خواهد آورد؛ مثل مشکلات اقتصادی (کسب و کارها) حاصل از فیلترینگ که موجب نارضایتی عمومی می‌شود و یا عدمِ تعامل و ارتباط با شرکت ها و کشور های جهان و مسائل مختلف دیگر. از طرفی تمام این موارد می‌تواند یک دلیل محکم برای مهاجرت باشد و از دست رفتن سرمایه های در دسترس برای کشور. هیچوقت هم مسئولان مربوطه درباره آن که با توجه به کدام قانون و تبصره اقدام به فیلترینگ شبکه های اجتماعی و محدودیت های اینترنتی کرده اند توضیحی نداده و این مورد مصداق بارز تضییع حق دسترسی عمومی به اینترنت آزاد است. بر اساس گزارش سالانه وب‌سایت تاپ تن وی‌پی‌ان، ایران در سال 2023 پس از روسیه و اتیوپی در رتبه سوم کشورهایی که با قطع اینترنت بیشترین ضرر را به اقتصاد جهانی زده‌اند قرار گرفته است. در تابستان سال ۱۴۰۲ به دستور ابراهیم رئیسی کارگروهی متشکل از شورای عالی فضای مجازی، مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات تشکیل شد. اما هیچگونه گزارش جامع یا نتیجه خاص به صورت علنی و عمومی تاکنون اعلام نشده است. در انتها باید گفت که ابتدا اینترنت باید از انحصار خارج شود و زیرساخت های لازم ایجاد، تا شرایط اینترنت در کشور ایران بهبود یابد. هم‌چنین باید فضای گفتگو و تعامل میان اقشار جامعه و مسئولان در این باره ایجاد و گزارش های مستمر و جامعی به صورت عمومی در این باره ارائه شود. سیاست فیلترینگ بدون شک باید مورد بازنگری قرار گیرد. اگر این موارد صورت نگیرد کماکان حق مردم ایران در رابطه با دسترسی آنان به اینترنت آزاد و بدون محدودیت که یکی از حقوق بنیادین در جوامع امروزی محسوب می‌گردد، پایمال خواهدشد. با پایداری شرایط فعلی، بدون هیچ تردیدی، نارضایتی ها بیشتر و بحران ها عمیق تر خواهد شد.

۱:تعریف ارائه شده در گزارش انجمن ۲: داده های ooni.com اطلاعات رادارکلادفلرو و رادارآروان کلاد ۳-۴: بخشِ اختلال های مقطعی در گزارش ۵: تعریف سرعت در گزارش انجمن ۶: آمار گوگل CrUX برای سرعت بارگذاری گوگل ۷: برای تعاریف و اطلاعات بیشتر از موضوعات به گزارش انجمن رجوع کنید. ۸: تعریف ارائه شده در گزارش انجمن ۹: تقسیم بندی محدودیت در گزارش انجمن ۱۰: بخش تعریفی مقررات داخلی در گزارش انجمن

منابع:مقاله سایت دیجیاتو درباره مراسم انجمن تجارت الکترونیک تهران (digiato.com/articles/second-report-internet-quality-in-iran) | گزارش دوم انجمن تجارت الکترونیک تهران درباره وضعیت اینترنت در ایران موجود در سایت انجمن تجارت الکترونیک (etchamber.ir) | خبر روزنامه شرق درباره گزارش وب سایت تاپ تن وی‌پی‌ان (www.sharghdaily.com/fa/tiny/news-918164)